Στο πλαίσιο της ενεργειακής μετάβασης η ΕΕ έχει θέσει φιλόδοξους στόχους απαλλαγής από τις ανθρακούχες εκπομπές, όπου παράλληλα με τους στόχους που αφορούν την ενοποίηση της εσωτερικής αγοράς ηλεκτρισμού, την ανταγωνιστικότητα, την ασφάλεια εφοδιασμού και την οικονομική προσιτότητα του ηλεκτρισμού προς τους καταναλωτές, οδηγούν το ηλεκτρικό σύστημα της ΕΕ σε μια διαφορετική δομή. Δηλαδή το μελλοντικό ηλεκτρικό σύστημα της ΕΕ αναμένεται να έχει ψηλότερη ζήτηση η οποία θα καλυφτεί με την μεγάλη χρήση στοχαστικών ανανεώσιμων πηγών ενέργειας (ηλιακή και αιολική), με την μικρής κλίμακας αποκεντρωμένη παραγωγή, με τα συστήματα αποθήκευσης συμπεριλαμβανομένου του υδρογόνου, με την αύξηση των ηλεκτρικών διασυνδέσεων μεταξύ των Κρατών Μελών και με τρίτες χώρες και με τη χρήση πυρηνικής ενέργειας.
Επίσης, αναμένεται η σημαντική αύξηση του μεριδίου της ευέλικτης παραγωγής και της ευέλικτης ζήτησης. Η ευέλικτη παραγωγή αφορά την σταθερή παροχή ηλεκτρισμού σύμφωνα με τις ανάγκες του ηλεκτρικού συστήματος και να μπορεί να φτάνει σε πλήρη ισχύ σε λιγότερο από 4 λεπτά (δηλαδή, όταν άλλες πηγές ενέργειας αποτυγχάνουν, οι ευέλικτες μονάδες ηλεκτροπαραγωγής μπορούν να παρέμβουν). Η ευέλικτη ζήτηση αφορά την ικανότητα των φορτίων από την πλευρά της ζήτησης να αλλάζουν τα καταναλωτικά τους πρότυπα ανά ώρα ή σε άλλη χρονική κλίμακα (δηλαδή η ευελιξία της ζήτησης μπορεί να συμβάλει στο να καταστεί ο ηλεκτρισμός πιο προσιτός, βοηθώντας τους καταναλωτές να χρησιμοποιούν λιγότερη ενέργεια όταν οι τιμές είναι υψηλές, π.χ. με τη χρήση έξυπνων μετρητών). Συνάμα η τεχνολογία και τα επιχειρηματικά μοντέλα αναμένεται επίσης να εξελιχθούν και να υποστηρίξουν τον μετασχηματισμό.
Για την επίτευξη πιο πάνω απαιτούνται, επίσης, τεράστιες προσπάθειες από πλευράς ψηφιοποίησης έτσι ώστε η ΕΕ να οικοδομήσει ένα ηλεκτρικό σύστημα πολύ πιο έξυπνο και διαδραστικό απ᾽ ό,τι σήμερα. Η ψηφιοποίηση του ηλεκτρικού συστήματος αποτελεί προτεραιότητα και αναμένεται ότι μεταξύ 2020 και 2030 θα απαιτηθούν επενδύσεις σε ψηφιακές τεχνολογίες, όπως οι έξυπνες συσκευές και οι μετρητές του διαδικτύου των πραγμάτων (internet of things) όπου θα αποφέρουν οφέλη στην καθημερινή ζωή των καταναλωτών. Για παράδειγμα, μπορούν να βοηθήσουν τους καταναλωτές να έχουν εικόνα της ενεργειακής τους κατανάλωσης σε πραγματικό χρόνο και να λαμβάνουν εξατομικευμένες συμβουλές σχετικά με τον τρόπο μείωσής της. Τα ψηφιακά εργαλεία μπορούν να ελέγχουν αυτόματα τη θερμοκρασία των δωματίων, να φορτίζουν τα ηλεκτρικά αυτοκίνητα και να διαχειρίζονται τις συσκευές προκειμένου οι καταναλωτές να επωφελούνται από τις χαμηλότερες τιμές ηλεκτρισμού, διατηρώντας παράλληλα ένα άνετο και υγιές εσωτερικό περιβάλλον.
Η ψηφιοποίηση βρίσκεται ήδη σε εξέλιξη στον τομέα του ηλεκτρισμού, όπως και σε πολλούς άλλους τομείς, τα ηλεκτρικά οχήματα, οι εγκαταστάσεις φωτοβολταϊκών, οι αντλίες θερμότητας και πολλές άλλες νέες συσκευές είναι εξοπλισμένες με έξυπνες τεχνολογίες που παράγουν δεδομένα και επιτρέπουν τον έλεγχο εξ αποστάσεως. Ο αριθμός των ενεργών συσκευών του διαδικτύου των πραγμάτων αναμένεται να αυξηθεί ραγδαία μέχρι το 2030. Το 51 % του συνόλου των καταναλωτών στην ΕΕ διαθέτουν έξυπνους μετρητές ηλεκτρικής ενέργειας. Με αυτό τον τρόπο δίνεται η δυνατότητα στους καταναλωτές να έχουν επιλογή προμηθευτή και να διαχειρίζονται ενεργά την κατανάλωση ή την παραγωγή ηλεκτρισμού εκ μέρους τους και να επωφεληθούν από την άμεση συμμετοχή τους στην αγορά.
Είναι γεγονός ότι στα 30 χρόνια από την έναρξη της απελευθέρωσης της αγοράς ηλεκτρισμού, η ΕΕ έχει αναπτύξει ένα ολοκληρωμένο νομοθετικό και ρυθμιστικό πλαίσιο που διέπει την εσωτερική αγορά ηλεκτρισμού. Το πλαίσιο αυτό παρέχει μια σταθερή βάση για την ενοποίηση των εθνικών αγορών ηλεκτρισμού.
Ωστόσο, εξετάζοντας περαιτέρω το μέλλον, διαφαίνεται ότι το υφιστάμενο νομικό και κατά συνέπεια ρυθμιστικό πλαίσιο δεν αντιμετωπίζει όλες τις πιο πάνω προκλήσεις όταν εξετάζουμε το μελλοντικό σύστημα ηλεκτρισμού κατά την περίοδο 2030-2040 και μετέπειτα. Όλα τα πιο πάνω είναι αναγκαίο να υποστηρίζονται από το κατάλληλο νομικό και ρυθμιστικό πλαίσιο που θα μπορεί να τις διευκολύνει με ομαλό τρόπο και να άρει τυχόν εμπόδια. Ήδη σε επίπεδο ΕΕ και Κρατών Μελών έχει ξεκινήσει η προσπάθεια για τη διαμόρφωση των κατάλληλων μέτρων έτσι ώστε να προωθηθούν με τον βέλτιστο τρόπο όλες οι αναγκαίες διατάξεις για το μελλοντικό ηλεκτρικό σύστημα της ΕΕ.
