Ο Alpha Κύπρου παρουσιάζει μεγάλη έρευνα για τις θλιβερές ημέρες του πραξικοπήματος και της τουρκικής εισβολής του 1974, με επίκεντρο τον τρόπο με τον οποίο ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος βίωσε τα τραγικά γεγονότα.
Στο 13λεπτο ντοκιμαντέρ του δημοσιογράφου Ευάγγελου Αγαπίου, αποτυπώνεται η περιρρέουσα ατμόσφαιρα τις μέρες πριν από τη 15η Ιουλίου αλλά και τα όσα έγιναν στο Προεδρικό ανήμερα πραξικοπήματος.
Ο Ανδρέας Ποταμάρης, υπεύθυνος τότε της ασφάλειας του Αρχιεπισκόπου μιλά για τη διαφυγή του Μακαρίου από το Προεδρικό και περιγράφει γνωστές και άγνωστες πτυχές της σύγχρονης κυπριακής ιστορίας. Μάρτυρες καταγράφουν τα όσα έγιναν στην Κλήρου, στο σπίτι όπου ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος είχε σταματήσει καθοδόν για το Τρόοδος, ώστε να καθοριστούν τα επόμενα βήματα.
- Πως προετοιμάστηκε το ιστορικό διάγγελμα του Μακαρίου;
- Πως ενημερώθηκε για την τουρκική εισβολή ενώ βρισκόταν στην Αμερική;
Εν μέσω εμφύλιου διχασμού και μετρώντας ήδη μια απόπειρα δολοφονίας εναντίον του τον Μάρτιο του 1970, ο Μακάριος παραδέχεται ότι ο κλοιός γύρω του στενεύει. Για κάποιους η φυσική εξόντωσή του θα ήταν το όχημα για ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα. Η χούντα είχε διαβρώσει κάθε αρτηρία του νησιού και με σημαία τον πατριωτισμό έδινε το χέρι στην ΕΟΚΑ Β΄ υποκινώντας την παρανομία. Είχε πλοκάμια που έφταναν μέχρι το προεδρικό και την συνοδεία του. Ρίζωσε βαθιά στις δυνάμεις ασφαλείας του κράτους κινώντας τα νήματα ακόμη και στην Εθνική Φρουρά.
2 Ιουλίου 1974
Ο Μακάριος αισθανόμενος την απειλή για την κρατική υπόσταση και νομιμότητα της Κυπριακής Δημοκρατίας, με επιστολή του προς τον Φαίδων Γκιζίκη, την τότε κεφαλή της Χούντας των Αθηνων προειδοποιεί αυστηρά και ζητά την απομάκρυνση όλων των Ελλήνων Αξιωματικών από την Κύπρο...
«Λυπούμαι να είπω, κύριε Πρόεδρε, ότι η ρίζα του κακού είναι πολύ βαθεία και φθάνει μέχρις Αθηνών. Εκείθεν τροφοδοτείται και εκείθεν συντηρείται και απλούται αναπτυσσόμενον το δένδρον του κακού, του οποίου τους πικρούς καρπούς γεύεται σήμερον ο Κυπριακός Ελληνισμός.»
Εκκρεμούσης της απαντητικής επιστολής, Οι φωνές για πραξικόπημα στην Κύπρο πληθαίνουν. Το Σαββατοκυριακό 13-14 Ιουλίου ο Μακάριος μεταβαίνει στην προεδρική κατοικία του Τροόδους. Η φρουρά είναι πεπεισμένη κατόπιν πληροφοριών ότι οι πραξικοπηματίες θα χτυπούσαν στη περιοχή.
Ανδρέας Ποταμάρης, Υπεύθυνος Ασφάλειας Προεδρικού το 1974 - Πιστός φίλος Μακαρίου «Οι πληροφορίες μας ήταν ότι θα μας έκαιγαν στο Τρόοδος. Όλοι οι Αστυνομικοί το βράδυ στο Τρόοδος, δεν εκοιμήθηκε κανένας. Ήταν όλοι πάνω στις μούττες των βουνών, στους ποταμούς με απώτερο σκοπό ότι θα μας εκτυπούσαν ακούσαμε εκεί. Η προσπάθεια που καταβάλλετο ήταν να μην μας βάλουν φωτιά εις την περιοχή και λάβαμε όλα τα μέτρα.
Επιστρέφοντας από το Τρόοδος υπήρχε κάποια ανακούφιση για το γεγονός ότι τελικά ο Μακάριος δεν χτυπήθηκε εκεί;
Δεν υπήρχε ανακούφιση, έπρεπε να είμαστε όλοι ξύπνιοι. Ξεκινήσαμε το πρωί γύρω στις 6:45 Ήρθαμε μια χαρά και είχαμε και αεροπλάνο που πάνω μας και δεν είχαμε τίποτε.»
Η απάντηση από την Αθήνα έρχεται το πρωί της 15ης Ιουλίου.
15 Ιουλίου 1974 / Ώρα 08:20
Ο Ανδρέας Ποταμάρης, τότε υπεύθυνος ασφάλειας του προεδρικού και μοναδικός επιζών από τα μέλη που συνόδευσαν τον Αρχιεπίσκοπο κατά την διαφυγή, θυμάται τα όσα έγιναν το πρωινό της 15ης Ιουλίου.
Στις 07:45 o Αρχιεπίσκοπος είχε συνάντηση με μια ομάδα ελληνοπαίδων από το Κάϊρο της Αιγύπτου. Λίγα λεπτά μετά ο υπασπιστής του Νικος Θρασυβούλου, έλαβε τηλεφώνημα από φίλο του ο οποίος του είχε αναφέρει ότι 4 τεθωρακισμένα κινούνταν με κατεύθυνση την πύλη του μεγάρου στη λεωφόρο προδρόμου. Αμέσως σήμανε συναγερμός τόσο στο προεδρικό όσο και στη Αρχιεπισκοπή.
«Ο Μακαριότατος έμπηκε δαμέ ερχόμενος από το Τρόοδος για να δει τα αιγυπτιόπουλα. Μόλις έμπηκε ύστερα που ένα λεπτό αρχίσαν οι πυροβολισμοί. Όταν εδιαπιστώσαμε τι εγίνετουν είπαμεν του πρέπει να φεις. Είναι από εδώ που είπε όχι δεν φεύγω. Και ειπε εν εμένα που θέλουν να έρτουν. Από τις 8:20 άρχισαν και εβάλλαν μας από την Αγγλική Σχολή. Και άλλοι που ήταν γύρω του προεδρικού. Εγώ ήμουν στο γραφείο του διευθυντή του μαζί με τον υπουργό υγείας τον Κύριο Βάκη και συζητούσαμε διάφορα πράγματα, το σοβαρότερο μεταξύ αυτών για τον πυροβολισμό ενός αστυνομικού στο Βαρώσι από την ΕΟΚΑ Β. Ενώ το συζητούσαμε αυτό ακούστηκαν οι πρώτοι πυροβολισμοί, ριπή πυροβόλου όπλου.»
Με αυτό ακριβώς τον τρόπο είχατε βγει από το προεδρικό μέγαρο ανυποψίαστος όπως μας είπατε για το τι συναίβενε. Τι αντικρίσατε;
Απέναντι υπήρχε ένα τεθωρακισμένο ακριβώς απέναντι μου και μέσα στο τεθωρακισμένο ήταν ο διοικητής της φρουράς δαμέ, που ήταν δαμέ. Αμέσως ο Νίκος εφώναζε μου. Ανδρέα πέσε χαμέ τζιια εν εσένα που γυρέυκουν τζιαι επήα έρποντας. Σιγά σιγά. Επήα στην άλλη πάντα. Λέω άτε κτυπάτε και εκτυπήσαμε παντού. έν είχαμε εκλογή γιατί αυτοί ήταν αρκετοί εμείς είμασταν μετρημένοι στα δάκτυλα γιατί οι άνθρωποι ήταν ξυνηστισμένοι, δεν είχα λόγο να τους κρατώ εδώ, είπα τους ξεκουραστείτε και εφύγασιν.
Θυμάστε πόσα τεθωρακισμένα ήταν;
3-4 τεθωρακισμένα . Οι εικόνες που αντίκρισα ήταν όταν χτυπήσαμε το πρώτο τεθωρακισμένο , δεν ξέρω , πρέπει να είχε πεθαμένους μέσα.»
Ο ανιψιός του Μακαρίου Ανδρέας Νεοφύτου ήταν ο άνθρωπος που μπήκε στο γραφείο του προσπαθώντας να τον πείσει να διαφύγει.
«Εκείνος τον ειδοποίησε και επέμενε. Εγώ είπουν του Ανδρέα περίμενε να πάω να δω πόθεν μας βάλλουν γιατί εν εξέραμε στην αρχή. Όταν είδα και την στέγη πάνω να ανάβει φωτιές και πράγματα. Ανδρέα τώρα, φεύγουμε τώρα, εφώναξα τον Πάτροκλο “Πάτροκλε τέλειωνε” πρέπει να φύγουμε, δεν υπάρχει άλλη λύση.Ήταν το μόνο που μπορούσε να κάμει αγαπητέ Ευάγγελε. Εν εμπορούσε διαφορετικά. Επήε στο γραφείο του να πιάσει κάτι.»
Οι πραξικοπηματίες αγνόησαν την δυτική πλευρά του κτηρίου με αποτέλεσμα αυτή να καταστεί ακάλυπτη. Το μικρό πορτάκι του Κήπου πίσω από το προεδρικό γραφείο που οδηγούσε προς ένα μονοπάτι αποτελούσε την μόνη λύση.
Αφού τον έπεισαν ο Μακάριος ετοιμάζεται να διαφύγει. Παίρνει το προκαλύμαυχο και το σκήπτρο του με τον τότε υφυπουργό παρα τω προέδρω Πάτροκλο Στάυρου να τον καλεί να τα αφήσει στο γραφείο αφού με το που έβγαινε από την πόρτα σίγουρα θα τον αναγνώριζαν.
«Τίποτε δεν επήρε, τίποτε απολύτως. Τον σάκκο μου τον άφησα στο γραφείο μου και τον βρήκαν μετά που έφυγαν οι πραξικοπηματίες. Ο μακάριος εσχίσαν τα όλα.»
Αφού προσευχήθηκε στην Παναγία...
Ο Αρχιεπίσκοπος βγήκε από την πίσω πόρτα του Προεδρικού Γραφείου που οδηγούσε στο περιβόλι, υπό άκρα μυστικότητα για να συναντηθεί λίγα μέτρα πιο κάτω με τους Νεοφύτου, Ποταμάρη και Θρασυβούλου. 49 χρόνια μετά το σημείο φέρει το αποτύπωμα της 15ης Ιουλίου.
Τον θυμάστε πως ήταν ο Μακάριος τα τελευταία του λεπτά, τις τελευταίες του στιγμές μέσα στο προεδρικό μέγαρο;
«Έλεγε εκείνα που έλεγε καθημερινα. Αυτοί οι προδότες θα μας φέρουν τους Τούρκους. Ο πλείστος κόσμος που την μια μέρα στην άλλη άλλαξε. Είπε μάλιστα ακόμη και η αδελφή μου αν συνέχιζόταν θα με πρόδωνε. Εμεις τον εξέραμε. Είχε το θάρος του όσο ουδείς άλλος.«
15 λεπτά από την ώρα που ακουστηκε ο πρώτος πυροβολισμός ο Μακάριος είχε ήδη διαφύγει. Οι μάχες στο προεδρικό παράλληλα συνεχίζονταν, οι πραξικοπηματίες είχαν ήδη καταλάβει το μέγαρο.
«Η εικόνα που εν να μου μείνει δαπάνω , εν ο θάνατος του στρατιώτη εκεί, η φωτιά και το τι συνέβαινε στην οροφή του κτηρίου. Τα δέντρα τα έκοβαν οι σφαίρες , όπως το μαχαίρι. Έτσι επέφταν όλα. Δεν θα το ξεχάσω ποτέ μου. Θυμούμαι η μητέρα μου φώναζε που θα πάεις, που θα πάεις επέξαν τον και μετά ανοιγει το παράθυρο και λέει του Νεοκλή ο Αρχιεπίσκοπος.»»
Ώρα 08:40
Μακάριος, Ποταμάρης, Νεοφύτου με την συνοδεία αστυνομικών εγκαταλείπουν το Προεδρικό, από την δυτική πλευρά του κτηρίου.
«Εξέβηκε από την πόρτα εκείνη και πήγαμε ακριβώς απ` εδώ προς τον ποταμό. Και επήαμε προς τον ποταμό. Το μονοπάτι ήταν από εδώ και εκαταβαίναμε κάτω στον ποταμό. Κατεβήκαμε περάσαμε τον ποταμό και απο κάτω εν η οδός προδρόμου που οδηγεί στον Στρόβολο. Το συντομότερο Δυνατόν Ούτε 5 λεπτά δεν εκάναμε για να διασταυρώσουμε τον ποταμό και να φύγουμε. Πίσω μας υπήρχε στρατός. Για έτσι δρόμους και περπατήματα ο Μακάριος ήταν τρομερός, εν τον φτάναμε εμείς οι ίδιοι.»
Στον δρόμο για την λεωφόρο Προδρόμου, είχαν διακρίνει τον Τάκη Τσαγγάρη, λοχαγό τότε οποίος τους διαβεβαίωσε ότι το τοπίο ήταν καθαρό. Έπρεπε μέσα σε μερικά δευτερόλεπτα να βρουν αυτοκίνητο για να διαφύγουν.
Ηταν ένα αυτοκίνητο ΜΙΝΙ, Ένα ζευγάρι που έπαιρναν το μωρό τους νήπιο στο γιατρό. Τους εξηγήσαμε τους Ανθρώπους και τους λέω, πάρτε το αλλά πεζίνα δεν έχει. Πήγαμε ούτε 50 μέτρα έμειναμε.
Για πρώτη φόρα μετά από 5 σχεδόν δεκαετίες παρουσιάζουμε το αναπηρικό αυτοκίνητο βοξολ με αριθμούς εγγραφής GV868, με το οποίο ο Μακάριος μαζί με την συνοδεία του διέφυγε από την λεωφόρου Προδρόμου προς το χωριό Κλήρου.
«Αυτό το αυτοκίνητο το πήραμε από τον ιδιοκτήτη του όταν το πρώτο αυτοκίνητο είχε τελειώσει η βενζίνη του. Μας αναγνώρισε και μας είπε ο άνθρωπος ότι είναι αναπηρικό και ο Ανδρέας ο Νεοφύτου του είπε “οδηγούμε και αεροπλάνο”. Είχατε τόσο εύκολα εμπιστοσύνη ; όχι αλλά εκείνη την ώρα ήταν το μόνο που μπορούσαμε να κάνουμε.»
Λίγο πριν απομακρυνθούν από την Λευκωσία ο Μακάριος ζήτησε να δει τον επιστήθιο φίλο του Γ. Χαραλάμπους στο Στρόβολο αλλά και τον ηγούμενο που εκείνη την μέρα βρισκόταν στη Λευκωσία. Κατόπιν προτροπής του Λοχαγού παστελλόπουλου, υπεύθυνου του εφεδρικού το αυτοκίνητο άλλαξε φορά καθώς όπως είχε πει, ο Αρχιεπίσκοπος θα έβρισκε τραγικό θάνατο από τα άρματα που είχαν περικυκλώσει τη περιοχή.
«Σε τούτη την πλευρά ήμουν εγώ δίπλα μου ο Μακαριότατος και στην άλλη ο Νίκος Θρασυβούλου. Ήταν ένας επιβάτης.»
Υπό τον φόβο προδοσίας, η φρουρά αποφάσισε ότι έπρεπε άμεσα να αλλάξουν αυτοκίνητο. Μόνη λύση αποτελούσε ένας αδελφικός φίλος, αξιωματικός τότε στην Αστυνομία.
Επόμενος σταθμός το σπίτι του Νεοκλή Μαλέκκου στην Κλήρου. Ο μικρότερος γιος της οικογένειας Θεοδόσης, ανοίγει το σπίτι και περιγράφει στον Alpha την ιστορική επίσκεψη του Μακαρίου γύρω στις 9 το πρωί της 15ης Ιουλίου.
«Εγώ έπαιζα στο παράθυρο. Ο πατέρας μου βρισκόταν στο δωμάτιο μέσα, μόλις ήρθε από γεωργικές εργασίες αφού άκουσε τα νέα για το πραξικόπημα. Μόλις έρχεται η μάνα μου να με πιάσει εγώ βλέπω και αναγνωρίζω τον Νίκο Τον Θρασυβούλου. Και η μάνα μου φωνάζει. “Νεοκλή ο Αρχιεπίσκοπος”. Δεν θα ξεχάσω το ύφος του παπά μου εκείνη την στιγμή ποτέ μου. Ανοίγει την πόρτα, πιάνει το μάτι μου τον κύριο Ανδρέα τον Ποταμάρη και έλεγε τον δρόμο. Ο Μακάριος κάθισε στην καρέκλα εκεί που βλέπετε. Δεν μιλούσε, δεν έλεγε κάτι. Δεν ήταν ανήσυχος. Δεν τον έβλεπα να ρωτά που να παει κλπ, τούτα τα έλεγαν οι αστυνομικοί. Δεν περίμεναν ότι θα περάσει ο Μακάριος από εδώ. Ετοιμάζονταν να παν κάπου να πάρουν θέση.»
Ανδρέας Ποταμάρης
«Ότι του ελέγαμε έλεγε «ναι». Πόση ώρα μείνατε; περίπου 15 λεπτά.»
Από την Κλήρου ο Μακάριος αφήνει το πρώτο του γραπτό μήνυμα με σκοπό να μεταφερθεί στην Αρχιεπισκοπή.
«Του ζήτησε η μάνα μου αν θέλει καφέ, του έφερε, και θυμούμαι ότι ζήτησε κόλλα, χαρτί του έφερε η αδελφή μου. Θυμάμαι που έβαλε ένα πακέτο τσιγάρα από κάτω. Ο αδελφός μου μου είπε ότι έγραψε “Είμαι ζωντανός, συνεχίστε τον αγώνα”.»
Ο Νεοκλής Μαλέκος μαζί με τον μεγαλύτερο γιο της οικογένειας παίρνουν παγούρια από την αποθήκη με σκοπό να μεταφερθούν στο πρατήριο και να τα γεμίσουν με βενζίνη.
«Λέει μας ο μακαρίτης ο Νεοκλής το ευλογημένο έν εχει πεζίνα.»
Με το πεζιο 404 EN558 παίρνουν τον δρόμο για τα βουνά. Κατευθύνονται προς τον Κύκκο μέσω Παλαιχωρίου, Κυπερούντας, Καρβουνά και Τροόδους.
Παράλληλα το ραδιόφωνο μεταδίδει νίκη των πραξικοπηματιών κάνοντας λόγο για το τέλος του Μακαρίου. Ακόμη και η αδελφή του Μαρία είχε πειστεί ότι ο αδελφός της είχε πεθάνει από τα πυρά των πραξικοπηματιών.
«Από την Κλήρου και πάνω το αυτοκίνητο του Μακαρίτη είχε ράδιο, ακούγαμε ότι ο Μακάριος είναι νεκρός και ότι η Ε.Φ. Ελέγχει τα πάντα. Ανέμενε ανα πάσα στιγμή να τους πει ότι δεν είμαι νεκρός, είμαι εδώ και θα επιμείνω. Εγώ είμαι νεκρός για το όνομα του Θεού;»
Η επόμενη σας στάση κύριε Ποταμάρη ήταν σε αυτό εδώ το σημείο λίγα χιλιόμετρα πριν την Ιερά μονή της Παναγίας του Κύκκου. Γιατί σταματήσατε εδώ;
Ο λόγος που σταματήσαμε ήταν καθ υπόδειξιν δική μου. Επειδή από εδώ ελέγχονται όλοι οι δρόμοι που οδηγούν προς την μονή. Στη διαδρομή το μόνο που μας ανησύχησε ήταν η συγκέντρωση άνθρωποι της ΕΟΚΑ Β` πάνοπλοι έξω από τον αστυνομικό σταθμό στο παλαιχώροι . Αυτοί όλοι ήταν στον κύριο δρόμο. Δόξα τω θεώ επεράσαμε χωρίς να γίνουμε αντιληπτοί. Το δεύτερο ήταν ο στρατιώτης με το αυτόματο στο σανατόριο της Κυπερούντας. Ο Μικρός εστέκετουν στον δρόμου κια εκράταν ένα μικρό ραδιόφωνο στο αυτί. Ούτε μας επήρε μυρωθκια. Παρακαλούσα να μην μας πάρει μυρωδιά γιατί θα τον σκοτώναμε. Ο μόνος που με αναγνώρισε ήταν στο δύστρατο γερατζιών με Πεδουλά που ήταν επιστάτης στο δρόμο εδώ, με είδε και του είπα κλειστό στόμα σου.
Λίγα μέτρα πριν την μονή ο Μακάριος στέλνει το πρώτο του μήνυμα με αποδέκτες τους άντρες του στην Αρχιεπισκοπή, οι οποίοι είχαν πέσει στη παγίδα της προπαγάνδας. Ήταν πεπεισμένοι ότι ο Μακάριος είναι νεκρός.
«Οι ασυρμάτοι ήρθαν όλοι εδώ, εμείς τους ειδοποιήσαμε με τον Παστελλόπουλο τον Μακαρίτη. Έπιασε τον ασύρματο και τους είπε, είμαι ο Μακάριος τους είπε δεν είμαι νεκρός, είμαι ζωντανός και θα μείνω ζωντανός. Άρχισαν τα παιδιά και φωνάζανε ΖΗΤΩ. Παναγία μου δόξα σοι.»
Έχοντας καταφέρει να διαφύγει από το προεδρικό, ο Μακάριος μαζί με τους Ανδρέα Ποταμάρη, Νίκο Θρασυβούλου και Ανδρέα Νεοφύτου, φθάνει με ένα ιδιωτικό αυτοκίνητο στο χωρίο Κλήρου. Θέλοντας να εξαλείψουν κάθε υποψία αλλάζουν αμάξι και κατευθύνονται μέσω Πιτσιλλιάς στην Ιερά Μονή Κύκκου.
Στο δρόμο τους συναντούν ένοπλους της ΕΟΚΑ Β`. Καθ` όλη τη διάρκεια ο Αρχιεπίσκοπος καθόταν στο πίσω μέρος. Υπό τον φόβο αναγνώρισης του...
«Όταν εβλέπαμε κόσμο, εκείνος έπεφτε κάτω που εμένα , ο μισός και τον άλλο μισό τον εκάλυπτε ο Νίκος ο Θρασυβούλου και δεν εφαίνετουν. Ο μόνος που μας αναγνώρισε ήταν ο νονός μου στον δρόμο Γερατζιών και Πεδουλά του είπα κλείσε το στόμα σου. Και έκλεισε το.»
Παράλληλα η Κύπρος πενθούσε τον θάνατο του μετά από μια σειρά ψευδών ανακοινώσεων από το ΡΙΚ το οποίο οι πραξικοπηματίες είχαν καταλάβει. Έπρεπε να στείλει το μήνυμα ότι είναι ζωντανός. κατευθύνεται προς το Μοναστήρι του Κύκκου για να συντονίσει μαζί με τους μοναχούς τα επόμενα βήματα.
«Εδώ αποφάσισε να έρθει ο ίδιος και να προσευχηθεί στη Παναγία. Ελάχιστο εξεκουράστηκε λίγο.
Ο κόσμος έβλεπε και εδιερωτάτουν Τι είναι τώρα τούτο το πράμα που βλέπουμε. Έρχονταν να φιλήσουν το χέρι του. Όλοι βέβαια επήραμε τις προφυλάξεις για να φιλίσουν το χέρι του αλλά ένα σημείο. Ο Φόβος μας ήταν φανερός. Έπρεπε να φύγουμε από το Μοναστήρι. Επήγε προπομπός στο κτήμα, ο μακαρίτης ο Παστελλόπουλος, είχε κάτι στρατιώτες εις το Δασονομείο λίγο πιο κατω από εμάς, στο σταυρό της Ψώκας, εφύασιν δεν είχε κανένα και επήαμε ελεύθεροι στην Πάφο. και επήαμε.»
Την ίδια ώρα το προεδρικό καιγόταν. Εργαζόμενοι, αξιωματούχοι μαζί με τα παιδιά από την Αίγυπτο βγήκαν στο εξωτερικό.
«Τους μάζεψαν όλους και τους Ανέκριναν, που είναι ο Μακάριος. Πάντως όσοι έμειναν εδώ βασανίστηκαν τα μέγιστα.»
Αφού ο Αρχιεπίσκοπος ξεκουράστηκε για 25 λεπτά η διαδρομή συνεχίστηκε με κατεύθυνση την Ιερά Μητρόπολη Πάφου. Είχε εκφράσει στο αυτοκίνητο την επιθυμία να επισκεφθεί την γενέτηρά του Παναγιά.
«Προχωρήσαμε από την Κοιλάδα των Κέρδων, Παναγιά και μετά στο Χτίμα. Ήθελε να μείνει σε κρησφύγετο στην παναγιά. Και του είπαμε ξέχας το, δεν γίνεται έτσι πράμα και επηαμε. Επήγαμεν εις την Μητρόπολη Πάφου που μας ανέμενε ο Μητροπολίτης, ο έπαρχος και ορισμένοι άλλοι.»
Στην Μητρόπολη θα αποφασίζονταν τα επόμενα βήματα.
«Τον είδαμε με το αντερί , σκονεισμένος , καταβεβλειμένος. Ήτο αξιολήπητος. Η πρώτη ενέργεια όταν επήαμε στην Πάφο ήταν να στείλει ένα σήμα στον κόσμο να δει ότι είναι ζωντανός.»
Ο Νίκος Νικολαίδης εργαζόμενος τότε στο ΡΙΚ, διατηρούσε ένα μικρό αυτοσχέδιο ραδιοσταθμό, μέσω ενός πομπού που είχε κατασκευάσει 10 χρόνια πριν. Οι αντιστασιακοί κατ εντολή του Χρυσοστόμου του Α` ενημερώνουν τον Νικολαΐδης να θέσει άμεσα το κανάλι σε λειτουργία και να μεταβεί ακολούθως στη Μητρόπολη Πάφου.
«Κάθισε εκεί και ετοίμασε την συνέντευξη και εκάλεσε τον Νικολαϊδη. Εκφωνήθηκε εις την μητρόπολη. Ο Νικολαΐδης ήξερε ότι μόλις το πάρει από εκεί θα πάει να το μεταδώσει και το έκαμε.»
Το διάγγελμα μεταδίδεται όχι μόνο από άκρη σε άκρη της Κύπρου αλλά σε ολόκληρο τον κόσμο. Αμέσως ξεκινά μια προσπάθεια επικοινωνίας με τον Οργανισμό Ηνωμένων εθνών για κατάθεση προσφυγής στο Συμβούλιο Ασφαλείας.
«Η προσπάθεια ήταν το μήνυμα να ακουστεί στις γειτονικές χώρες, να ξέρουν ότι έγινε πραξικόπημα και να ξέρουν ότι κινδύνευε ο ίδιος. Οι πρώτοι που εθορηβήθησαν ήταν οι Εβραίοι.»
Παράλληλα στη μητρόπολη είχε συγκεντρωθεί πλήθος κόσμου και απαιτούσε να δει τον Μακάριο. Ο Αρχιεπίσκοπος εμφανίζεται δύο φορές ενώπιον τους, παρά τις προτροπές να παραμείνει στο εσωτερικό και από εκεί να διαφύγει με ασφάλεια την επομένη το πρωί. Τα μέτρα ασφαλείας, δρακόντεια.
«Eπαρακολουθούσαμε τις κινήσεις τους από Λεμεσό προς Πάφο. Επήραμε τα μέτρα μας για να αντιμετωπίσουμε οποιαδήποτε επίθεση.»
16 Αυγούστου 1974
Το επόμενο πρωί μεταφέρεται με ελικόπτερο των Ηνωμένων Εθνών στις Βρετανικές βάσεις. Οι μηχανές του στρατιωτικού αεροσκάφους που θα τους μετέφερε είχαν ήδη ξεκινήσει. Μέσα σε δευτερόλεπτα ο Μακάριος κατόπιν συνεννόησης με τον τότε διοικητή επιβιβάζεται. Πρώτος προορισμός, η Μάλτα.
Στη Λευκωσία παράλληλα ο Νίκος Σαμψών αναλαμβάνει παράνομα την εξουσία και διορίζει πραξικοπηματικό Υπουργικό Συμβούλιο.
Την επομένη ο Μακάριος αναχωρεί από την Μάλτα για το Λονδίνο. Χιλιάδες απόδημοι του επιφυλάσσουν θερμή υποδοχή. Ο Μακάριος μετά την συνάντηση του με τον πρωθυπουργό Ουίλσον επικοινωνεί με τον ΓΓ των ΗΕ Κουρτ Βάλτχαιμ. Μαζί συμφωνούν το ΣΑ να συνέλθει στις 19 Ιουλίου. O Πρόεδρος φθάνει στην Αμερική και ο Γενικός Γραμματέας του επιφυλάσσει υποδοχή αρχηγού κράτους.
«Δεν εξάπλωνε εκάθετουν έπινε τον Τσιγάρο του και τον καφέ του. Το φαΐ του το επάιρναμε, δεν έτρωγε τίποτε.»
Αργά το Βράδυ Η Βρετανική τηλεόραση μεταδίδει εικόνες απόπλου τουρκικών σκαφών προς άγνωστη Κατεύθυνση. Το BBC σημειώνει πως τα σκάφη κινούνται προς την Κύπρο. Στη Λευκωσία ο αρχηγός του πραξικοπήματος, ταξίαρχος Γιωργίτσης διατάζει επιλεκτική επιστράτευση αρνούμενος όπως λάβει περισσότερα μέτρα, καθώς όπως δήλωνε ήταν πεπεισμένος ότι επρόκειτο για προγραμματισμένη άσκηση.
«Το έλεγε επανειλημμένως και εκεί στην Αμερική. Οι Τούρκοι δεν θα μείνουν απαθείς και τούτο είναι συμφωνία Ελλάδα, Αμερικής, Τουρκίας.»
20 Ιουλίου 1974 / Ώρα 05:20
Η Κύπρος βρίσκεται στην ομηρία του Αττίλα. Ο Μακάριος, δεν έχει λάβει ακόμη καμία ενημέρωση την εισβολή. Ο Ανδρέας Ποταμάρης του χτυπά την πόρτα στο ξενοδοχείο της Νέας Υόρκης όπου διέμεναν.
«Το πρωί μας ενημέρωναν κάτοικοι της αμερικής, Κύπριοι της Αμερικής ότι γίνεται εισβολή στην Κύπρο. Όταν μας ενημέρωναν εβάλαμε τζιαι εμείς στη τηλεόραση τζιαι φαίνονταν οι Τουρκαλάδες που έρχονταν στην Κύπρο. Εμπήκαμε μέσα. Μακαριότατε έχουμε ένα δυσάρεστο. Λέμε οι Τούρκοι εισβάλλουν στην Κύπρο. Εχτυπιέτουν. Επήε στο γραφείο του τζιαι ειδοποίησε τον πρέσβη να ειδοποιήσει ποιους πρέσβεις θέλει να δει.»
Μακάριος
«Η Τουρκία σε καμιά περίπτωση δεν έπρεπε να εισβάλει στην Κύπρο.»
Αισθανόμενος αδικία και προδοσία ο Πρόεδρος συναντάται με τον Τότε υπουργό Εξωτερικών της Αμερικής Χένρι Κίσιγκερ για 1 ώρα και 20 λεπτά. Ο Μακάριος επιβεβαιώνει για άλλη μια φορά την αδράνεια της Διεθνούς κοινότητας στο Κυπριακό. Εκμυστηρεύεται στον Ανδρέα Ποταμάρη ότι η Αμερική φέρει το μεγαλύτερο βάρος ευθύνης.
«Ο Μακαριότατος ένιωθε ότι δεν υπήρχε καμία υποστήριξη από τους Αμερικάνους. Λέει τι άραγε θέλει να μας πει τούτος. Αρνήθηκε ότι ενέχεται στο πραξικόπημα. Μετά όταν τον επίεσε του είπε "ναι" εγώ ευθύνομαι. Φεύγοντας μας είπε ότι είναι ο χειρότερος άνθρωπος που γνώρισα στη ζωή μου.»
Μετά από 5 μήνες διαβουλεύσεων ο Μακάριος επιστρέφει στην Κύπρο για πρώτη φορά μετά το πραξικόπημα στις 8 Δεκεμβρίου, παρεμπιπτόντως την προεδρία της χώρας είχε αναλάβει ο Προεδρος της Βουλής Γλαύκος Κληρίδης.
